Simon Blondeau (1984, Mont-Saint-Aignan, Normandia) eta Anaiz Aguirre (1990, Baiona, Lapurdi) Atalante zinegelak aterpetu Gabarra Films etxeko arduradunak dira, euskal filmen hedapenari dedikatua dena, Iparraldean zehar, baita haratago ere. Lanketa zabala bezain interesgarriaren ateak zabaldu dituzte hemen, euskal zinemaren kohesioari lotua.
Zein zen bakoitzaren harremana zinemarekin, ttipitan?
Simon Blondeau :
Aitaren aldeko aitatxi-amatxiak, Suitzako mugan bizi zirenak, 60 urtez zineklub baten lehendakariak izan dira: hango bideo kaseteak, liburuak, solasaldiak... ene ohantzea izan dira. Oporretan ginen harat joaten, eta horrek oraindik baikorkiago indartu du zinemarekiko harremana.
Anaiz Aguirre :
Pasio hori argiki aitarenganik heldu zait, biziki goizik erakutsi dizkidalako Chaplinen filmak. Gustatzen zitzaion gu filmatzea, efektu bereziak esplikatzea, baita zinemaren mugimendu fisikoak... Burasoak anitzetan Atalanten ziren, ene sehaska izan dena. Gainera, gure txokoan badaude Baionako Cassin lizeoko zinema / ikus-entzuneko sekzioa, Miarritzeko BTS-a... Alegia deusez, hori guzia eskupean izatea, ez da garrantziarik gabekoa.
Atalantek giro berezia ekartzen ote zuen?
A.A. : Zinema bat baino gehiago bazen Baionan: Vauban, Marine... Egia da Atalantetik hurbilago ginela bere programazioagatik, bere baloreengatik, bere giroagatik, baita tokiagatik. Zinema ez zen abusagailua: ez zen telebista! Aitak transmititu dit irudiekiko izpiritu kritikoa.
Noiz da erabakitzen zineman murgiltzea?
S.B. : Aski naturalki egin da, lizeoan... Oroitzapen zehatzik gabe, zinema opzioa eskuragarri izateko parada ukan dut... Eta batez ere irakasle bat, aski ona guri birusa transmititzeko... Adibidez, Hiroshima, mon amour bezalako filma irentsarazi zigun, aski zaila dena lizeoko ikasleentzat. Salbu ondoko saioa hori aipatzen pasatu zuela, eta distira zerbait piztu: eskapatu zitzaizkigun gauzak ikusarazi zizkigun, gure interpretazioak sakondu... Jakinez adin hartan ez nintzela abil haietarik, baina hark jakin izan du lopideak aurkitzen, zeinek egin duten zinema ebidentzia bat izanen zela ene bizitza profesionalean.
A.A. : Ikastolatik landa, ingurugiroz aldatu nahi izan dut: Cassin lizeoa eta bere zinema sekzioa aski naturalak egin zaizkit... Ez baldin badut hori berehala integratu ahal izan, izen-ematean egin nuen akatsagatik, frustrazio horrek areagotu du zinema ikasteko nuen gogoa. Nik ere, birusa transmititu duten irakasleak banituen: trebatuak izan gara eszenarioen idazketan, teknika sakona ezagutzen... Eta BTS-ak baieztatu dit bide hori.
Sorkuntza zerbait arriskatu ote duzue, garaian?
S.B. : Bai, baina kukuturik daudenak! (irriak)
A.A. : Zinemaren zati horrek ez nau sekula erakarri. Nahiago nuen bere alde historikoa, ikasketetan ere bai: sorkuntza betidanik teknikoegia iduritu zait, eta ez dut dohain berezirik sentitu lotzeko.
S.B. : Lizeo garaian, sorkuntza zenbait gauzatzeko aukera ukan dugu. Baxoarentzat filma bat aurkeztu behar genuen, eta oroitzapen ona gelditu zait, ene eszenario bat 16 milimetroan grabatzeko parada ukan baikenuen. Aukera gehiago atera da ondotik, unibertsitatean bezala, zeinetan sorkuntza gogoa sentitu dudan. Urrunago joanez, erran nezake hasten garelarik ekoizpena, kritika bezalako arloa abordatzen, hori ongi ulertzen dela bakarrik sorkuntzan saiatu garelarik, edo praktikatzen dugularik. Filma bat zinez sesitzeko, horren gibelean den guziaz dira galderak pausatu behar. Baina idazketari oraindik lotua naiz, eta ez dut osoki baztertua.
A.A. : Niri ere sorkuntzaren aspektu batek erakartzekotan, idazketa da. Ikasketa garaian, eszenario bat idatzi nuen, emaitza ona lortuz, funtsean. Kartoietan utzia dut, geroztik...
S.B. : Aipa dezakegu, nahi baduzu! (irriak) Baina zuzendu nahiko zenuke?
A.A. : Ez, edo bederen, ez nihaurrek!
S.B. : Norberaren eszenarioa delarik, zaila izaten da horretaz deslotzea filmatze garaian...
A.A. : Horregatik nuke gogotik norbaiten esku ezarriko, zuzentzekotan...
Euskal zinemaren gaia abordatua ote da Cassin lizeoan?
A.A. : Batere. Nihaur ere, behin Parisen izanik naiz interesatzen hasi Euskal Herrian egiten denaz, urruntze horrek jakinmina piztu balit bezala. Halako batean, oporretan izan nintzen Donostiako zinematekan, eta horrek dit euskal zinemaren esistentziaren kontzientzia harrarazi. Geroztik, hori guzia hurbiletik segitu dut, jakinez honat zinez berriz itzuli nahi nuela. Geroz-eta gehiago galdezka ari naiz, zergatik Cassin bezalako lizeoak ez duen lotura gehiago egiten Donostiarekin: gutienez, modulu interesgarri baten mentura balitzateke, proiekzioekin, topaketekin, ateraldi eskolarrekin... Egingarria da, ene iduriko.
S.B. : Donostiako Zinemaldia festibala, gutienez, aipatua izan daiteke... Munduko festibaletan, laugarren, bosgarren garrantzitsuena da, baina bere hedadura bitxiki mugatua da. Euskal zinemaren hiriburua ere aipatzen ahalko genuke, horren inguruan araberako proiektu iraunkorra ehunduz, Cassin bezalako ikastetxeak parte-harraraztea bilatuz...
Zinemaldiak eraginik izan ote du, zu Euskal Herrira ekarrarazteko?
S.B. : Kasik ustekabean heldu naiz honat! Pariseko ene ikasketekin batera, zeinetan zinemak sekulako tokia hartua zuen, proiektatzaile izateko CAP bat pasatu dut, eta zinemaren bertze errealitate bat biziarazi dit. Labur-metraien idazketen bidez, anitz jende ezagutu dut, garai zinez interesgarria zen, baina gutitarik dut huts egin zinema eskola batean sartzea: Paris uzteko arrazoietarik zen, Tolosara bidean. Frédérique Royeren ezagutza egin dut, gaur egun Urruñako Itsas Mendi zinegelaz arduratzen dena: elkarrekin gara honat iritsi, gela bat muntatzeko asmoz. Euskal Herria gaitzeko deskubritzea izan da, eta ez nuen euskal zinemaren tradiziorik sekulan entzuna.
Zein da euskal zinemaren funtzioa hizkuntzarekiko, bere biziberritzearekiko?
A.A. : Iduritzen zait desberdina dela Hegoaldean ala Iparraldean: hemen, euskal zinema euskaraz dugu igurikatzen, ez dena baitezpada hala Hego Euskal Herrian. Alta, zinemak estetika zerbait ematen dio hizkuntzari, bertze arlo artistikoen gisan: antzerkiak, kantuak, bertsoak... Eta ikusiz filma horiek zer zailtasun izan duten honaraino heltzeko, euskal zinema aski oharkabekoa izan da Iparraldean: horrek ez du sorkuntza kulturarik ondorioztatu. Hemen baino aise film-zuzendari gehiago da Hegoaldean...
Koldo Almandozek zion, duela hamarkada bat (edo berdin gehiago), euskal zinema ez dela existitzen...
A.A. : Egia da euskal herritarrek zuzendu lehen film ospetsuak Madrilen eginak izan direla, eta gazteleraz... Koldo Almandozen belaunaldia da lehena izan hemen grabatzeko aukera sortu duena, eta ez du dudatu euskaraz egitea.
S.B. : Iduritzen zait Almandozi gustatzen zaiola zametatik deslotzea... Euskal egin nahi izanaren arriskua dago, edozein arlo artistikoetan bezala funtsean, zeinek gauza anitz muga dezakeen. Adibidez, ez dakit Asier Altunak zer heinetan euskal filma bat egin nahi izan duen Amamarekin, baina hain du obra unibertsala kausitu, non jende anitz hunkitu duen: horregatik ere ditu euskal zinemak gauzak erran behar, gaur egungo gaiak beren konplexutasun osoan hartuz.
Preseski, Amama filmaren arrakastaz azalpenik ba ote duzue?
A.A. : Iparraldea bezalako baserri eremuan, filmak hunkitzen du gai biziki sentsiblea eta ikaragarri presente dena, kalitate zinematografiko ebidentearekin. Baina ene aldetik, ez zaizkit baitezpada gustatu ez Amama, ez Loreak: konstantzia dramatiko hori dago, euskal zineman, aski pizua izan daitekeena. Hala ere, distantzia doi bat hartuz, euskarazko fikzioak bakanak izateak ere eragina ukan dezake filma horien arrakastan.
S.B. : Biziki uzkur naiz, bai porrotei, bai arrakastei begira: hainbertze faktore dago... Asier Altuna talentuko zuzendaria da, ekoizpen aurrekontu errespetagarria duen lurraldean, baina film-egile kopuru murritzekoa dena. Gutietsiko ez nukeen faktore bat azpimarratzekotan, Amamak oihartzun ona ukan duela Zinemaldian, hortik fite atera da zinegeletan, baita Iparraldean epe laburrean. Asier Altunak ere filmaren promozioa biziki ongi lagundu du, beti hor zen edo kasik, eta jendeak preziatu ditu bere topaketak.
Alde dramatikoa doi-doia azpimarratzeko, laborantzaren errealitatea ere hala da Hegoaldean...
S.B. : Ukaezina da, eta kontestu politikoak ere doinu bereko giro soziala dakar.
A.A. : Azken urteotan sentitzen dena, sufrimendu kolektiboa da, laborantzatik haratago doana.
Menturaz politikak du hori adierazteko aukerarik ez eskaintzen...
A.A. : Ez dakit, baina espero dut sorkuntza alaiagoak ere ukanen ditugula, etorkizun hurbilean.
Aipa dezagun berriz Iparraldean filma bat zabaltzea, Hegoaldean atera-eta aski fite: zertan da hori garrantzitsua?
S.B. : Nahi duguna erranik ere, Zinemaldia festibalak esposizio ukaezina eskaintzen dio filma bati, bertzeak bertze kalitateko euskarazko filma bati: gertakari horretatik ahal bezain hurbil surfatu, eta oihartzun gehiago ukanen da zinegeletan, baita sartze kopuruetan. Bertzalde, Hegoaldeko geletan atera, eta denbora gehiegi pasatzera utziz geroz, DVDaren argitaratzearen arriskua hor dugu: Baionako Elkarrek, DVDa Hegoaldearekin batera ukanen du, eta zerbait galtzen dugu. Aski moda zaharrekoa naiz, horretan: zineman ateratzearen lehentasunari atxikia naiz. Gisa guziz, filma berantegi errekuperatzen baldin badugu, ez da gehiago giro bera: iduritzen zaigu denboraren gibeletik ari garela, eta horrek energia jaten du.
Hortik da Gabarrak Films bezalako banaketa-tresna baten beharra...
S.B. : Horrek ez du tenporalitatearen hertsadurari baitezpada erantzunen, baina gehiago hedapenaren mailan zerbait ekarriko. Ez da erraza “Atalante” zigilatua den filma baten garraiatzea Ipar Euskal Herriko zinegela hurbiletan: nahi ala ez, Miarritzerekin konkurrentzian gaude, adibidez, Urruña eta Donibane Lohitzune izan daitezkeen bezala. Hala ere, gelak jokoan sartzen dira: Amamaren kasuan, kontsentsu orokorra izan da. Baina beharra bazen banaketa eta hedapena desberdintzea, gela guziekiko neutroagoa izanen zen tresna baten bidez. Eta pentsu dut Hegoaldeko ikuspuntutik ere, ez zela erraza zinegela bat izatea film banatzaile... Nonbait, Gabarrak giro orokor sanoagoa dakar.
Zaila ote da zinegelak euskal filmekin konbentzitzea?
S.B. : Kontsentsua aski argia da, nahiko konkurrentziala den mundu batean. Aldiz, filma bat proposatzerakoan, zinegela bakoitzak argiki erantzunen du bai ala ez: obra bat ez bazaie gustatzen, naturalki errefusatuko dute. Ez da hizkuntzari lotua, baizik-eta filmaren kalitateari: lurralde baten kulturaren alde egiteko froga ere bada. Baina globalki, aski sorpresa goxoa da, eta espero dut horrela iraunen dugula geroan ere bai.
Zein da zure funtzioa, Gabarra Films etxearen baitan?
A.A. : Hartua ere izan naiz euskaraz mintzo naizelako, Hegoaldeko jendearekin harreman usua dudalako. Bira batzuen antolaketaz naiz bereziki arduratzen, parte-hartzaileak ekarrarazten, publikoarekin zine-topaketak eginez. Film-promozio lanketak ere badira: iragarkien egokitzapena, azpitituluena, prentsa-txostenena, prentsan elkarrizketak. Garrantzitsua da tokiko paisaia kulturalean identifikatua izatea, baita sustraitua, bereziki publiko euskaldunari begira.
Euskal zinemak, bere xumetasunean, hurbiltasun interesgarria dakar...
A.A. : Publikoak biziki maite ditu zine-topaketak... Beren aldetik, egileak gogotik sartzen dira jokoan, eta horrek giro orokor eztia ematen du euskal zinemaren inguruan. Mugaz gaindiko zubiak ere sortzen ditu: aski zoragarria zait Hegoaldeko zuzendarien ezagutza egitea, eta honat ekarraraztea. Uste dut hainbat gauza normalizatzen lagun dezakeela, xumeki bada ere.
Hizkuntzari buruzko ikusleen oharrik ukan ote duzue?
A.A. : Euskaldun batzuei pena zaie euskarazko filmetan frantsesezko azpitituluak sistematikoki izatea, eta horrek arreta piztu dit... Ez da jende gehiengoa euskalduna balitz bezala... Biziki inportantea zait filmak azpititulatzea, jakinez Iparraldea baino haratago hedatzen ditugula: Amama Frantziako zati handi batean pasatu da... Gero, euskaldun gisa, azpititulurik gabeko euskarazko filmak nahiko nituzke, baina paraleloki, ekibalente azpitituluduna izanez... Bestela, baztertzaile gara... Eta geroz-eta jende gehiagok euskara ikasten du: azpitituluak lagungarri izan daiteke...
Baina zinemako filma bat osoki euskaraz, zinezko oxigeno burbuila da euskaldunendako, hain arraroa, hain baliosa, bereziki biziberritze bati begira, normalizazio bati buruz... Antzerkiak badira osoki euskaraz, kontzertuak, bertso saioak alabaina... Zergatik ez zinemako filmak?
S.B. : Ez dut iritzi trenkaturik, jakinez azpitituluak orokorki trabagarriak izan daitezkeela filma bat ikusterakoan. Aldi berean, frantsesezko azpititulurik gabeko euskarazko filmen alde eginez, publiko mugatuagoari buruz ari gara. Saia gintezke, baina afera argiki zedarrituz, eta azalduz zergatik egiten dugun. Zergatik ez partaidetza bat eginez Hazparneko Zinegin festibalarekin. Aipatu gabe osoki euskaraz diren saioak antolatzen ditugula, talde eskolarrentzat: Etxepare lizeoa ardura hemen dugu. Baina goizeko saioa izan ohi da, argiki dedikatua...
Zinegin festibala aipatu duzu: zer harreman daukazue antolatzaileekin?
S.B. : Zinegin lehen urrats sendoa izan da euskal zinemaren hedapenean Iparraldean; ez dugu oraindik elkar ongi ezagutzen, elkar zangopilatu dugu beren azken edizioan, aldi berean euskal gaualdi bat antolatu baitugu Atalanten Amama eta Kale Begiaken emanaldiekin. Hala ere, horrek bideratu du gure arteko lehen topaketa bat, gure egitarauak elkartzeko ideia baikenuen. Ez da egin ahal izan, ez baitugu filmarik adostu oraingoan, baina elkarlanerako nahikeria badugu, urtean zehar, festibalaren garaitik haratago. Zineginen hautu azkarra izan da euskarazko filmak ematea, frantsesezko azpititulurik gabe, hori egingarriagoa delarik, ene ustez, Hazparnen Baionan baino. Aldi berean, gure zine-topaketei begira, bat-bateko itzulpen kaskoen alde egin dezakegu, euskaldunak euskaraz adierazteko, eta euskaraz ez dakitenek berdin-berdina segi dezaten gaualdian parte-hartuz.
Zein dira banatuko dituzuen filmak aukeratzeko irizpideak?
S.B. : Orain arte, ez dugu filma zerrenda harrigarririk gure aukera egiteko. Zinemaldia iturri baliosa geratzen da, baina bere mugak dituenak: azken edizioan, euskarazko fikzio bat bazen, baina ez zena zinez ketakoa. Dokumentalak gelditzen zaizkigu, baina ezin dugu genero horretan berezitu, aniztasunaren kezka izanik. Gero, euskal zinemarentzat egia dena, orokorki ere hala da: urte batzuk badira, bertzeak baino hobeak...
A.A. : Zaharragoak diren filma batzuen proiekzioak egiten ahalko genituzke, hemen sekulan emanak izan ez direnak...
S.B. : Egia da... Gisa guziz, hein batean gaude non araurik ez dugun: kasuz kasu ari gara, kasik... Eta gure hautuak ez dira beti ulertuak... Publikoaren galdera ere pausatzen baita, eta ondare-zinemarena... EKErekin eraman “Chez les Basques” proiektuaren emanaldiak ongi joan dira, baina saio bakarrak ziren, banaketaren koadrotik kanpokoak... Donostiako eta Nafarroako zinematekak ere hor dira, iturri interesgarriak izan daitezkeenak, gela guzietan emanaldiak egiteko.
A.A. : 2017 urtea ona izanen da, batez ere Zinemaldiaren heinean. Bi filma aurreikusiak ditugu: Jon Garaño eta Jose Mari Goenaga, Loreaken egileen berria, baita Alex de la Iglesiak koproduzitu euskarazko lehen film fantastikoa. Koldo Almandozek ere filma bat aterako du, Asier Altunak Aupa Etxebesteren bigarren atala prestatzen ari du... Belaunaldi bat bada hor, Kimuak laburmetraien plataformak ezagutaraziak, heldutasunera heltzen ari dena, euskarazko fikzioa aberastuko eta garatuko duena. Jakinez badirudiela Eusko Jaurlaritza baliabideak emendatzeko prest dagoela.
S.B. : Kimuak bezalako mugimendu kolektiboa biziki baliosa da...
A.A. : Gisa bereko zerbait sustatu beharko litzateke Iparraldean, edo, gutienez, zubiak eraiki Hegoaldearekin. Baina izpirituak osoki Parisera buruz itzuliak dira... Aski dut ene adibidea ikustea: ez zait sekulan burutik pasatu gutienez urte batez ikasketak Donostian egitea.
S.B. : Ez dut oraindik irudikatzen kultura zinematografiko tradiziorik Iparraldean, baina Hego Euskal Herria hor dugu: talentuak aurki ditzakegu hemen, eta zerbait saiatu Hegoaldean, gisa horretara antolatuz geroz.
A.A. : Lehenik gogoa eman beharko litzateke: euskal zinemaren historia ezagutarazi Etxepare, Cassin, Miarritzeko ikus-entzunezko BTSa bezalako tokietan. Interbentzioak, hizlariak, eta azpimarratu hurbiltasuna, baita egingarritasuna, talentu berriei begira.